Okres przedszkolny to czas, kiedy dziecko z wielką ciekawością poznaje świat, jest chłonne wiedzy, stawia dużo pytań, wszędzie go pełno, za wszelką cenę chce być samodzielne i wszystko robić samo. Warto zastanowić się nad tym, jaką rolę powinien pełnić dorosły w tym czasie, czyli w jaki sposób można wspierać rozwój dziecka, rozwijając jego samodzielność. Rozwijanie samodzielności dziecka nie jest łatwym zadaniem, ponieważ łączy się ze zrozumieniem tego, że dziecko ma świadomość tego, iż jest oddzielną osobą, potrzebuje koniecznie poinformować o tym całe otoczenie testując nasze granice i cierpliwość, z jego faktyczną zależnością od pomocy i opieki osób dorosłych. Powstaje więc pytanie, co warto robić, by wspierać naturalną potrzebę dziecka bycia samodzielnym, tak żeby to było jak najbardziej korzystne.
Współpraca z dzieckiem
Aby efektywnie wspierać dziecko w rozwoju samodzielności niezbędna jest ocena tego, co jest ono w stanie zrobić samo, a co przy pomocy osoby posiadającej większą wiedzę. Inaczej mówiąc, opiekun powinien być uważny zarówno na osiągnięcia dziecka, jak i na jego potencjał i z wyczuciem formułować kolejne zadania tak, by nie wykraczały dalej niż jeden krok ponad to, co dziecko potrafi zrobić i zrozumieć. Żeby dziecko zmotywować do pracy należy wykorzystać posiadaną wiedzę. Rola dorosłego w nauce i rozwoju samodzielności w psychologii używa się pojęcia rusztowania. Dorosły buduje pomocne dziecku rusztowanie wtedy, gdy wykorzystując różne zachowania, czy strategie, w zależności od wieku i zdolności dziecka, zachęca do maksymalnego wykorzystania posiadanych przez nie zdolności i możliwości w celu jak najlepszego samodzielnego rozwiązania nowego zadania, czy poradzenia sobie z problemem.
Do zachowań opiekuna zaliczamy:
- utrzymanie zainteresowania dziecka wykonywaną czynnością, oraz uproszczenie zadnia do odpowiedniego dla niego poziomu. Obydwie czynności wymagają od osoby dorosłej dużej wrażliwości na możliwości, zdolności i sposób pracy dziecka. Dziecko dzięki osobie dorosłej aktywnie pracuje nad rozwiązaniem problemu i ma możliwość pomyślnego wykonania zadania, mimo że realia przekraczają jego możliwości. Oznacza to , że samodzielność dziecka rozwija się, kiedy opiekun buduje swoisty pomost między aktualnymi możliwościami dziecka, a wymaganiami zadania. W ten sposób dziecko przekonuje się o tym, że jest w stanie poradzić sobie z trudnym problemem przy dyskretnym wsparciu osoby dorosłej.
Zachowania dorosłego, które wspierają dziecko w znalezieniu rozwiązania problemu to:
• Kierowanie uwagi na przedmioty,
• Ustalenie kolejności działań ( najpierw zrobimy to, a potem to),
• Dzielenie zadania na mniejsze elementy (zrobimy płotek, potem domek),
• Zwracanie uwagi na ważne cechy problemu,
• Pokazywanie, demonstrowanie,
• Przypominanie kolejnych działań, (teraz musimy znaleźć okno)
• Kontrola emocji (już prawie kończysz, tyle już zrobiłeś),
• Ocenianie powodzenia (brawo jak ładnie to zrobiłeś),
• Podtrzymywanie kierunku na cel (jeszcze tylko to i koniec)
Od wspomnianej uważności na dziecko zależy to, w jaki sposób opiekun będzie pomagał dziecku, czy będzie potrafił wyczuć, kiedy powinien zwiększyć zakres udzielanego wsparcia, a kiedy się wycofać. Efektem takich działań dorosłego powinno być przekonanie dziecka, że zrobiło coś samo, że jest samodzielne i niezależne, przy jednoczesnym przekonaniu, że w razie potrzeby zawsze może zwrócić się o pomoc.
Dziecko ma wtedy poczucie samodzielności, duma z efektów pracy jest bardzo ważnym elementem rozwoju dziecka, kształtuje poczucie sprawstwa, myślenie przyczynowo-skutkowe, wpływa na poczucie własnej wartości, także motywację do pracy. Dzięki pomocy dorosłego dziecko może z radością i ufnością samodzielnie poznawać świat i radzić sobie z przeciwnościami.
Współpraca dziecka z dorosłym, jest ważna gdyż poprawiają jakość pracy, dzieci czynią większe postępy , lepiej rozwiązują stawianie przed nimi problemy, a poprawa przenosi się na samodzielność. Wykonywania zadania w przyszłości.
Stawianie dziecku granic i uczenie samodzielności:
W celu efektywnego niezbędna jest ocena tego, co jest ono w stanie wspierania dziecka w rozwoju samodzielności niezbędna jest ocena tego, co jest ono w stanie zrobić samo, a co przy pomocy osoby posiadającej większą wiedzę. Opiekun powinien być uważny zarówno na osiągnięcia dziecka jak i na jego potencjał, z wyczuciem formułować kolejne zadania , ważne żeby skuteczne zmotywować dzieci do pracy, należy zmotywować dziecko do pracy należy wykorzystać posiadaną przez nie wiedzę.
W psychologii do opisania roli dorosłego w nauce i rozwoju samodzielności dziecka stosuje się pojęcie Dorosły, buduje pomoc dziecku wtedy, gdy wykorzystuje różne zachowania, strategie, w zależności od wieku i zdolności dziecka, zachęca je do maksymalnego wykorzystania posiadanych przez nie zdolności i możliwości w celu jak najlepszego samodzielnego rozwiązania nowego zadania, czy poradzenia sobie z problemem.
Do zachowań opiekuna należy:
• utrzymanie zainteresowań dziecka wykonaną czynnością
• uproszczenie zadania do odpowiedniego dla niego poziomu.
Obydwie czynności wymagają od osoby dorosłej dużej wrażliwości na możliwości, zdolności i sposób pracy dziecka. Dziecko stykając się z przekraczającymi jego możliwości rzeczami bez ingerencji opiekuna, jego pozytywnego zachowania, nie podjęłoby rozwiązania problemu. W ten sposób dziecko przekonuje się o tym, że jest w stanie poradzić sobie z trudnym problemem przy dyskretnym wsparciu osoby dorosłej. Dziecko powinno być przekonane, że zrobiło coś samo, samodzielnie i niezależnie, przy jednoczesnym przekonaniu, ze w razie potrzeby może liczyć na pomoc. Poczucie dumy z efektów pracy, jest ważnym elementem rozwoju dziecka, kształtuje poczucie sprawstwa, myślenie przyczynowo-skutkowe, wpływa na poczucie własnej wartości, motywuje do pracy. Badania wykazują, że dziecko powinno mieć pomoc dorosłego, gdyż w działaniu poprawia to jakość jego pracy, czyni większe postępy, rozwiązuje lepiej stawiane przed nim problemy, w przyszłości wpływa to na samodzielność wykonywanego zadania. Uczenie się dziecka na własnych błędach, może przynieść na etapie edukacji elementarnej wręcz odwrotne skutki.
Dziecięca ciekawość świata, psychiczny głód poznawania tego, co się wokół dzieje, wiążą się z koniecznością zapewnienia dziecku bezpieczeństwa. W wychowaniu dziecka zawsze najtrudniejsze jest znalezienie granic pomiędzy swobodą a ustaleniem tego, co dozwolone. Żeby dziecko rozwinęło samodzielność, nie bało się świata, potrafiło radzić sobie z konsekwencjami własnych działań należy postawić mu wyraźnie, jasno określone i postrzegane granice, wprowadzić konsekwentne zasady i normy. Biorąc po uwagę, że w ich obrębie powinno mieć dużo wolności dla własnych wyborów i działań, dla przejawiania swoich pragnień i fantazji.
Ważną sprawą w rozwijaniu przez dziecko samodzielności, jest nie banie się świata i możliwość radzenia sobie z konsekwencjami własnych działań. W tym celu należy postawić mu wyraźne, jasno określone i przestrzegane granice, wprowadzić konsekwentne zasady i normy.
Dziecko powinno również nauczyć się odpowiedzialności za własne postępowanie. Dziecko powinno przewidzieć różne konsekwencje określonych aktywności, np. prowadzenie rozmowy; „co by było gdyby”. „a co będzie, gdy”. Należy również omawiać z dzieckiem jego zachowania odpowiadając mu „jest tak, ponieważ przedtem..”.
Wspierając rozwój samodzielności dziecka także przez to, że dostrzegamy włożony przez nie wysiłek w jakąś pracę, chwaląc je „bardzo mi się podoba jak rozwiązałeś to zadanie”, „pięknie zagniotłeś ciasto” itp.
Dziecko, które wie, że może wpływać na rozwiązanie problemu i widzi owoce swojego wysiłku rozwija poczucie własnej wartości. Zdaniem Obuchowskiej przekonanie o własnej wartości powoduje, że dziecko jest zazwyczaj aktywne, pogodne, lubiane przez rówieśników i chętnie się uczy. (Obuchowska, 1996).
Dawanie możliwości wyboru
Dawanie możliwości wyboru i decydowanie o sobie, adekwatne do wieku i możliwości dziecka, jest najlepszą metodą uczenia dziecka podejmowania decyzji, gdyż dzięki niej ma ono możliwość doświadczenia konsekwencji własnych czynów. Zdobywa wiedzę o tym, jak efektywnie sobie radzić, czego unikać, a co w sobie pielęgnować.
Możliwość dokonywania wyborów uczy dziecko świadomości swoich potrzeb. W sytuacji gdy narzucamy dziecku decyzję nie ma ono szansy na zastanowienie Si e, ponieważ może tylko przejąć lub odrzucić, to co mu zaproponowaliśmy.
W sytuacji wyborów uczy się przedszkolak rozważać rozmaite alternatywy i wybierać to, co dla niego najlepsze (np. jakie buty założy, albo z którego kubka będzie pił). Dając dziecku możliwość wyboru mamy szansę na porozmawianie z nim o tym, dlaczego coś wybrało, możemy poznać jego preferencje, a także podyskutować w sytuacji, kiedy jego wybór nie jest najlepszy.
Wszystkie te zachowania umacniają więź z dzieckiem, ponieważ pozwalają mu czuć się jak nasz partner, tj. czuje się przy nas ważne i wartościowe. Poza tym rozwija się względna niezależność dziecka od wpływów, większa aktywność i mniejszy lęk w sytuacjach trudnych.
Praktycznie rzecz ujmując.
Kolejną ważną kwestią dla rozwoju samodzielności dziecka jest dawanie mu możliwości wyboru i decydowania o sobie, adekwatnie do jego możliwości. Jest ta najlepsza metoda uczenia się dziecka podejmowania decyzji, ponieważ dzięki niej ma ono możliwość doświadczenia konsekwencji własnych czynów. Zdobywa wiedzę o tym, jak efektywnie sobie z nimi radzić, czego unikać, a co w sobie pielęgnować.
Możliwość dokonywania wyborów uczy dziecko świadomości swoich potrzeb. W sytuacji gdy narzucamy dziecku decyzję nie ma ono szansy na zastanowienie się, ponieważ może tylko przyjąć lub odrzucić, to co mu zaproponowaliśmy.
W sytuacji wyborów przedszkolak uczy się rozważać rozmaite alternatywy i wybierać to, co dla niego najlepsze. Dając dziecku możliwość wyboru mamy szansę na porozmawianie z nim o tym, dlaczego coś wybrało, możemy poznać jego preferencje, a także podyskutować w sytuacji, kiedy wybór nie jest najlepszy. Wszystkie te zachowania umacniają więź z dzieckiem, ponieważ pozwalają mu czuć się jak partner, tj. czuje się przy nas ważne i wartościowe. Poza tym rozwija się względna niezależność dziecka od wpływów, większa aktywność i mniejszy lęk w sytuacjach trudnych.
Rozwijanie samodzielności dziecka:
• pozwolenie dziecku dokonania wyboru,
• okazanie szacunku dla dziecięcych zmagań,
• nie zadawanie zbyt wielu pytań, obserwowanie i nazywanie,
• nie spieszenie się z dawaniem odpowiedzi, spytanie dziecka co o tym myśli
• zachęcenie dziecka do korzystania z cudzych doświadczeń
• nie odbieranie nadziei, wspieranie w sytuacji porażek i uczenie aktywnego ich pokonywania. Przekonanie, że mino wszystko jesteś dumny z jego pracy i wysiłku.
Uczenie dziecka samodzielności i niezależności nie jest prostym zadaniem, wymaga dużej cierpliwości, zawsze jednak warto pamiętać o tym, że pracując z przedszkolakiem łatwiej nam będzie poradzić sobie z dzieckiem, którego dążenie do autonomii będzie w dużej mierze zależało od doświadczeń z dzieciństwa.